Corme 1936

II República

Pode que falar do Antroido sexa unha das mellores maneiras de tomarlle o pulso á sociedade no tempo da II República. Ese foi o tempo en que as comparsas en Corme acadaron o seu máximo esplendor.

Así que temos que empezar contradicindo a algunhas publicacións sobre o Antroido en Galicia, que falan das comparsas coma un fenómeno urbano, vinculado ao rexurdir do carnaval nas cidades nas últimas décadas do século XX. En Corme, e polo tanto en moitas outras vilas, as comparsas acadaron o seu punto álxido moito antes, en febreiro de 1936. E o fenómeno tiña unhas orixes que se remontan bastantes anos atrás. O máis antigo que puidemos saber é que entre 1910 e 1912 houbo na vila unha comparsa que cantaba unha canción con aire cubano:

Aunque bandidos somos señores / trabajadores con lealdá / elaboramos la rica caña / que otros con maña saben chupar. / Bandidos somos, señores / pero no de profesión / que somos trabajadores / de mucha corporación.

Volvendo ao rego, a actividade antroideira no tempo da República era frenética, con comparsas que saían un día a meterse con alguén, e con aludidos que en poucas horas armaban traxe e coplas de resposta para saír ao día seguinte. En concreto, aludidas. Porque a máis lembrada destas respostas organizadas en menos de vinte catro horas foi a da comparsa de Virtudes Lista Dopico, avoa (mira ti por onde) da hoxe famosa Dolores Redondo.

Outra comparsa moi recordada polas máis vellas do lugar é unha que fala de cando se fixo a primeira parte do peirao. Mais que do feito en si, a copla fala dos valores que definían o triunfo social hai 85 anos, que eran, por desgraza, moi parecidos aos de hoxe: o xornal dos obreiros andaba entre o real e as tres perras, pero….

El que sea vividor / y planche bien la chaqueta / a ese le dará / entera la peseta, ai, ai, ai, ai, (bis).

Este cantar foi o que no Antroido de 1934 ou de 1935 cantou a comparsa dos do Roxo, que era como a xente chamaba á que se armaba na barbería de Tío Juan do Roxo. E as que naquel tempo eran mozas recordan que Julio do Pintor tivera un importante papel, porque tiña moito gusto para cantar, era moi listo, e era persoa moi dinámica, das que contaxian optimismo.

De Julio do Pintor, as rapazas un pouco máis novas, as que aínda eran nenas naqueles anos, recordan con moita máis nitidez a comparsa do Antroido de 1936, na que foron disfrazados de familia rica. Fixeron con madeira un carriño de bebé. Julio do Pintor vestiuse de neno, colgou do pescozo un chupete e meteuse dentro, encollidiño. Andrés de Peregrina facía de nai, e Genaro da Gallega de pai, e ían os dous collidos do brazo, paseando con traxe de gala e aire altivo. José de Felisa, co seu gorro e o seu mandiliño, era a ama de cría e empuxaba o carriño. O grupo, formado tamén polos padriños e outros familiares, ía desfilando coma se tal fose certo. A rapazada foise xuntando toda atrás deles, e seguiu o desfile ata a Calle. Cando chegaron alí, cambiaron ao bebé e ensinaron o cueiro, que era un pano manchado cunha xema de ovo. “Caghou por si!”. As nenas e nenos recordan ese momento coma o máis gracioso da tarde.

Pode que o reparto de papeis na Comparsa da Familia Rica non fora tal e como o contamos. Ademais, a comparsa era máis numerosa. Seguro que algúns dos mozos que formaban parte dela eran da Quinta do Estofado, a dos nados en 1914, á que se deu este nome polo xantar que tiñan encargado para despois de írense tallar. Se non eran da do Estofado, os integrantes da comparsa eran todos dalgunha das quintas daqueles anos.

Camións

Catro meses despois dese Antroido de 1936 empezou aquel caloroso mes de xullo, ideal para gozar o tempo de lecer á caída da tarde baixando ao paseo do Campo, falando con aquel mociño ou aquela mociña, ou xuntándose na barbería, que os mozos cartos para ir ás tabernas non tiñan. Pero aquelas calores, máis que convidar a vivir, resultaron ser un anuncio da chegada do inferno.

Luís de Armelina, Ezequiel e os máis comprometidos politicamente sabían que se estaba cocendo un golpe militar. Para intentar paralo, contrataron o camión de Cotelo e foron á Coruña, á manifestación de apoio á República.

Mentres a xente de esquerdas saía da vila con destino á Coruña, produciuse tamén un movemento en sentido contrario: o dun enigmático camión que chegou de fóra con varios homes descoñecidos, que cantaban mantendo ben altos unha fouce, un martelo e os propios puños. Este foi outro acto de apoio á República que rematou coma tantos outros, cos protagonistas tentando escapar para salvar o pelello: houbo quen viu a algúns destes homes pasar pola Paxariña agochados detrás dos valados, fuxindo pouco a pouco sen seren vistos. Seguramente a aquela hora Corme estaba xa, tristemente, a mercé dos caprichos das autodenominadas novas autoridades.

E non foron estes dous camións os únicos que se moveron pola vila aqueles días. Tamén se organizou, por chamalo dalgunha maneira, o alistamento de recrutas destinados a engrosar as filas do bando golpista. Este alistamento foi seguramente organizado por persoas que acababan de ingresar en Falanxe, e querían gañar puntos dende o primeiro día. O recrutamento consistía en encher camións de homes de calquera idade, sen preparación militar ningunha, e mandalos para non se sabía ben onde. Algún daqueles camións chegou a saír cargado de homes. Pero ao chegar a Carballo foi recibido por labradores, recrutados seguramente do mesmo xeito, e armados con fouciñas, coma se así xa estiveran preparados para incorporarse á fronte de batalla. Foi tal descontrol aquel recrutamento que o camión xa deu volta en Carballo, e os homes volveron para Corme.

Este camión abondou para meterlle a todo o mundo o medo no corpo. Vendo que non había criterios de idade nin ningún outro para escoller aos recrutas, todos os homes pensaron que os podían levar, e preferiron agocharse. Houbo algúns que colleron a gamela e marcharon ao outro lado da ría, a escondérense nas praias ou nos piñeirais. Outros, coma Tío Frasquillo, escaparon para a zona do Cabo Roncudo.

Tamén se agochou Fernando dos Cucos, que xa era velliño no 36. Daquela non había pensións de xubilación, e os vellos que xa non tiñan forzas para ir ao mar tiñan que ir por terra, pescando á vara para ganar un patacón e poder ir tirando. Nestes días de xullo de 1936, Fernando dos Cucos andaba na vara, vendo se collía algún farro pola Nádegha. Natalia, a súa neta, era unha rapazota, ía facer 13 anos. En canto soubo o dos camións, correu a todo correr polo Recoste arriba, para dicirlle ao avó que non viñese para abaixo, que estaban levando aos homes para a guerra. Pero xa non lle fixo falta chegar ata a Costa. O seu avó xa fora avisado por algún dos que escaparan da vila, e estaba en Candelagho rompendo a vara e agochándose no cortello que tiña alí.

O deste camión non foi nada. O único que trouxo foi medo. Peor foron os camións dos quintos, que viñeron cando xa ía medio ano de guerra. Estes si levaron mozos á guerra. Estes camións tiñan a caixa pechada cun alto enreixado de madeira, e os mozos ían alí dentro apertados. Viñeron varias veces, catro ou cinco camións de cada vez, e enchíanos de mozos. Agás a última vez que viñeron só dous, xa non quedaba ninguén.

Varios dos mozos que foron levados á Guerra nestes camións non volveron. Un deles, Andrés de Peregrina, o que fixo de nai na Comparsa da Familia Rica. Morreu na fronte de Teruel, alcanzado por un obús mentres comía.

Contando estas cousas, loxicamente, un tende ao drama. E non foi ese o único sentimento compartido nas noites de despedida dos camións dos quintos. As vellas si que o contaban ben. Porque elas combinaban a dureza do parágrafo anterior coa idea de que era unha noite de unión de todo o pobo. Unha noite na que todo o mundo andou pola rúa ata a madrugada, ata a partida dos camións. As mozas, e mesmo as nenas, cantaban:

Unha noite coma esta / ata as velliñas non dormen / elas teñen moita pena / que lle marchan os de Corme. / Acudide mozas / non vaiais á cama / acudide mozas / vinde á foliada.

Paseados e agochados

A combinación de tristura e ledicia da que falabamos é moi aplicable a moitas situacións duras que se viviron nos tempos de antes. Daquela, a xente sabía verlle outro lado ás cousas que os nosos ollos de hoxe ven coma un verdadeiro drama. Sabía facer aquelas catarses colectivas que hoxe están en vías de extinción, pero que antes conseguían socializar a dor, obtendo charamuscas de felicidade que saltaban da escura tristura.

Este encontro de sentimentos antagónicos raras veces se produciu durante o enfrontamento armado. A guerra contrasta coa felicidade con que as vellas recordan os duros tempos que lles tocou vivir. A opinión xeneralizada é que a guerra acabou abruptamente coa felicidade do pobo, que para algunhas tardou moitos anos en levantar cabeza, e para outras nunca volveu a recuperar o seu estado de ánimo anterior.

Teñamos en conta que a estas alturas, cando marcharon os camións dos quintos, xa deixaran a Tío Pancho e a Manuel Castro en Xesteda, tirados na beira dun camiño, cun disparo na cabeza. Dúas persoas que nin sequera eran politicamente significativas. Manuel era cristián practicante, cantaba moi ben e era o encargado de cantar as misas os días de festa no tempo da República. E Tío Pancho traballaba na fábrica do Osmo e era unha persoa máis ben reservada. Eran parentes, e vivían na Fontiña. Á noite adoitaban xuntarse as familias dos dous, e falar arredor da lareira. Tiñan outro parente co que non querían trato, porque pensaban que era imprudente, cousa perigosa naqueles tempos. E este foi e acusounos de que falaban de política. Isto só abondou para que os sacaran da casa e os paseasen poucos días despois.

Outro dos asasinados foi Julio do Pintor, do que dixemos que era persoa moi activa no carnaval. Aquel que no antroido de 1936 ía disfrazado de bebé foi perseguido con saña só cinco meses despois. A xente quedou coa idea de que foi perseguido e paseado por unha comparsa na que ían vestidos de pintores, coa que denunciaba que fora contratado para pintar a fachada do Concello, pero que logo non lle pagaran. A canción da comparsa dicía:

Chamoume o señor alcalde / e díxome: “pinta aí / que se non che pagan eles / pra eso estou eu aquí”

Foron a por el xa ao principio, prendérono e fusilárono, probablemente nunha saca masiva, xunto a moita outra xente. Debeu ser así porque Julio non morreu desta. Logo de marcharen os asasinos dándoo por morto, puido levantarse, e foise curar á casa dunha curmá que vivía en Miño. Ata chegou a vestirse de falanxista para facerse pasar por un deles e salvar o pelello, pero alguén o recoñeceu, volvérono a prender e matárono por segunda vez, deixándoo tirado na estrada de circunvalación da Coruña o 22 de setembro de 1936.

Cando as vellas falan dos paseados en Corme, sempre falan dos tres casos que vimos de narrar. Esquécense dun mestre que exercía na vila. É lóxico este esquecemento, xa que non o prenderon na nosa parroquia, porque estaba pasando o verán no seu lugar. Pero non é tan lóxico que moitas esquezan a Fernando de Tella, que vivía en Corme en 1936 e que foi detido na nosa vila.

Antes, indo para o Río de Arriba había unhas covas no chan onde queimaban un pouco as pinas, para logo venderllas aos ferreiros. Fernando de Tella significárase politicamente no tempo da República facendo propaganda ao PCE. Fora el un dos que pendurara do cruceiro da Calle unhas bandeiras vermellas. Despois veu o golpe militar e tivo que agocharse. Un día foi sorprendido pola parte de Bostelo, e botou a correr río abaixo. Logo duns 500 metros de carreira chegou a esas covas onde se facía o carbón vexetal. Vendo que non tiña escapatoria, meteuse dentro dunha, a ver se os perseguidores pasaban de largo. Pero non tivo sorte: foi feito prisioneiro e acabárono asasinando á beira dun camiño.

Os falanxistas tiveron que contentarse con prender e asasinar a estes cinco. A quen non deron collido foi a Manuel Soto. Manuel era patrón de pesca de ideas avanzadas. Esta forma de definir a súa ideoloxía é repetida agora con orgullo polos seus netos, pero daquela era unha acusación pola que podías ser condenado. Manuel non foi xulgado por iso, senón por desacato. As novas autoridades decidiron artillar o bou que el patroneaba na Coruña. O xeito de proceder nestes casos era que ese barco pasaba a facer servizos de apoio ao exército, mantendo o mesmo mando e tripulación. Manuel negouse a colaborar, escapou e estivo agochado en diferentes casas de Corme, pola parte alta da vila. Atopou a maneira de que lle chegaran á muller cartas remitidas por el dende o estranxeiro. Así conseguiu reducir a presión sobre el, e con iso un pouco máis de liberdade de movementos. Debeu ser así como conseguiu ver con frecuencia a súa muller, que quedou en estado mentres Manuel estaba fuxido.

Os fascistas tampouco deron encontrado a José, o home de Tía Susa de Indalecio. No tempo da República rexentaba unha das tendas mellor abastecidas da vila. Despois perseguírono por ser un dos principais impulsores do Sindicato El Despertar, agrupación obreira de oficios varios que funcionou na vila no tempo da II República. Este sindicato tiña a súa sede na Rúa do Penal, nunha casa propiedade de José. Tivo que permanecer agochado todo o tempo que durou a guerra. Non puido baixar a garda en todo ese tempo, e tivo que cambiar varias veces de agocho. E iso que tiña un irmán moi ben considerado no outro bando. Pero, segundo se conta, este irmán non se preocupou moito de axudar a José.

Luís e Ezequiel

Naqueles tempos en que abriu a veda, os fascistas que actuaron en Corme tiñan claro que calquera dos asasinados era un premio menor. Os máis prezados trofeos de caza non puideron conseguilos. Porque a quen lles tiñan moitas ganas era a Luís de Armelina e a Ezequiel. Eles foran os principais impulsores do Sindicato El Despertar. Esta agrupación obreira encargábase do reparto igualitario do traballo entre todos os afiliados e afiliadas. E tamén da negociación cos propietarios das fábricas de salga de sardiña para mellorar as condicións de traballo, negociacións que levaba Luís persoalmente. Tampouco gustou nada aos fascistas a forte implicación de Luís e Ezequiel nas eleccións de febreiro de 1936, das que saíu triunfante a Fronte Popular. As que daquela eran nenas aínda lembran os mitins na Calle, nos que falaban dende o balcón da casa das de Xan de Pombo. Os dous eran grandes oradores.

Ezequiel era unha persoa instruída. Tiña unha taberna na Ribeira, que era quizais a preferida pola xuventude. Nos primeiros días despois daquel fatídico 18 de xullo marchou a agocharse ao outro lado da ría, igual que moitos homes que escapaban daqueles camións nos que querían mandalos para a fronte. Pero el ben sabía as ganas que lle tiñan, e por iso non volveu para casa canda os outros, senón que permaneceu moi ben agochado durante os tres anos que durou a guerra. Non se equivocaba, porque unha vez viñérono buscar os falanxistas da parroquia de Cores. Algunha veciña aínda se estremece hoxe ao lembrar como apuntaban cos fusís dende as ventás, cara dentro da casa.

Pode que naquel momento xa estivese el no agocho que construíra ao norte de Candelagho. Corme é unha península. Na parte sur está a vila, mirando cara a ría. A parte Norte da península mira ao norte, ao mar aberto. O anaco de terra que hai entre a vila e a Costa Norte ten hoxe vexetación de monte baixo. Pero os valados que separan as distintas propiedades están practicamente intactos. Iso é así porque estas terras, nos anos dos que falamos, estaban todas traballadas. Un día calquera durante a Guerra Civil, Teresa e a súa nai Generosa saíron de Corme en dirección ao norte. Subiron polo Recoste ata as Pedras Miúdas, logo seguiron ata Candelagho, e aínda seguiron subindo un pouco máis, en dirección á Pedra do Lobo, que é o punto máis alto antes de baixar cara a Costa. Antes de chegar ao alto, pararon no cruce onde sae o camiño que vai para As Covas, e puxéronse a sachar nunha leira da Rebocha. De alí a un pouco oíron ruído, miraron e viron a Ezequiel que chegaba saltando o valado. Era alí ao lado onde tiña o seu agocho, nunha devesa con leña alta. Ezequiel tiña moita confianza con elas: “Generosa, non mandas aló abaixo á rapaza xunta a Esclavitú?”. Generosa aceitou. Ezequiel díxolle a Teresa unhas palabras en clave, e pediulle que non subise polo mesmo camiño que baixara. Así o fixo: baixou polo camiño que dende alí vai dar á Atalaia, foi onda a muller de Ezequiel, díxolle aquelas palabras que nin entendeu nin hoxe é capaz de lembrar. Esclavitú díxolle outras palabras distintas e igualmente indescifrables. Teresa subiu polo Recoste, Pedras Miudas e Candelagho, e transmitiu a Ezequiel a mensaxe. El díxolles que se algún día precisaban axuda, que non dubidasen en pedirlla, e volveu ao seu agocho. Teresa púxose de novo a sachar, cos nervios de saber que acababa de facer algo que a comprometía, pero coa satisfacción de ter axudado a unha boa persoa que non merecía a situación que estaba vivindo.

Luís de Armelina era outra persoa de grande valía que tampouco merecía en absoluto a situación pola que estaba a pasar. Era un excelente ebanista, e rexentaba un obradoiro no que traballaban arredor dunha ducia de operarios. Era un persoa renacentista, con habilidades para moitas cousas. O mesmo facían os mobles que levantaban a casa, pois Luís tamén coordinaba traballos de albanelaría e construción. Ademais dominaba a pintura e a talla, pois estudara na Escola de Artes e Oficios de Santiago. Era tamén unha persoa interesada en calquera rama da ciencia, e un excelente conversador. Os de dereitas sempre quixeran que estivera do seu lado, pero el tiña un forte compromiso político de esquerdas que nunca abandonou. Por iso era a persoa á que máis incha lle tiñan os falanxistas.

Foi el o que quizais tivo que poñer máis celo na preparación dos seus agochos, e tamén o que máis veces tivo que cambiar de tobo. Nos primeiros tempos estivo na casa de Magdalena de Forxán. Despois tivo que cambiar á casa da Minguiña, nas Pedras Miúdas. E máis tarde foi á casa da súa sobriña Elvira de Flora. Nun dos cambios de agocho, estivo unha noite durmindo na corte dos de Rey, na Paxariña, pero o dono da casa pediulle que por favor non quedase alí. Porque Rey tiña catro fillos que en xullo do 36 estaban traballando na pesca en Pasaxes, e foran mobilizados no bando Republicano. Algúns deles estaban xa presos logo da caída da fronte do Norte, e o pai tiña medo de que descubriran a Luís e matasen aos seus fillos.

Luís estivo tamén agochado en Ghondomil. E nunha casa próxima á da súa nai, no Campo. Cando estivo nesta última, Tía Armelina podía comunicarlle como estaban as cousas segundo un código que tiñan establecido. Os símbolos deste código eran os diferentes xeitos que a nai tiña de dar voltas a unha árbore que había diante da súa casa, e que Luís vía dende o seu agocho.

Cando ía a haber problemas coa casa na que estaba, porque os falanxistas se decataran de cal era, ía un paxariño a avisar a Luís, e así el sempre marchaba para un novo agocho antes de ser descuberto. Porque tamén é coñecido o feito de que non todos os falanxistas eran iguais, e que había persoas con eles ou no seu entorno que axudaron aos agochados. Para non ser visto, Luís facía os cambios de agocho vestido de vella, co pano negro á cabeza, e cun paxe levado como se levaban cando ían baleiros: dado volta sobre a cabeza. Así, entre o pano, o paxe e a sombra deste era imposible recoñecer a quen ía debaixo.

Este sistema de avisos para o cambio de agocho non funcionou sempre, e houbo unha vez que a piques estiveron de collelo. Estaba Luís oculto na Fontiña, na casa na que vivían a súa cuñada Flora de Bartola coa filla Elvira. De noite, petaron á porta. Mentres Flora intentaba entreter aos fascistas na porta, Luís subiu, levantou as tellas e saíu, tellando atrás del para tapar o furado. Os fascistas revisaron toda a casa, ata o faiado. Debían de saber que a información que tiñan era fiable, porque visto que non aparecía, iluminaron dende fóra con focos cara ao tellado por se estaba alí. Pero como as casas vellas tiñan chemineas moi anchas, Luís puido permanecer deitado detrás sen ser visto. A frustración dos gardas foi tal esa noite que chegaron mesmo a levantar da cama a todos os veciños do rueiro, por se se acubillara nunha das casas do lado. Ao final desistiron da busca, e Luís tivo que axenciarse un novo agocho.

Houbo outro episodio protagonizado por Luís de Armelina que aínda hoxe é o máis comentado entre a xente que recorda aqueles tempos. Luís estaba casado con Pepa de Bartola. A súa muller caeu enferma de tuberculose durante a guerra, no tempo en que Luís tiña que permanecer oculto. Esta enfermidade tiña mal prognóstico naquel tempo. Peor era o prognóstico para Pepa, dadas as circunstancias que estaba vivindo. Demasiadas veces foi molestada pola Garda Civil, que pensaba atopar alí a Luís coidando á súa muller. Unha vez chegaron a pasarlle o fusil por debaixo do colchón para descartar que Luís estivese alí agochado. Por se non chegaban as molestias provocadas pola Garda Civil, estaban as manifestacións que se convocaban cada vez que o bando fascista tomaba unha cidade importante. Aqueles eran actos masivos de humillación para a xente de esquerdas, que era obrigada a ir, e a berrar consignas a favor de Franco e en contra do bando leal. Tamén eran actos de gratuíto abuso de poder para os e as fascistas, obsesionados con non parar de demostrar quen mandaba. Foi unha destas persoas que ao pasar por diante da casa de Luís, e sabendo que Pepa estaba xa moi enferma, berrou cara a dentro da casa: “que se mueran los tísicos”.

O episodio que máis claramente demostra que Luís de Armelina era un home que aparte de valía tiña tamén valentía foi cando decidiu asistir ao velorio da súa muller. Neste momento estaba agochado na casa da súa cuñada. Foi Flora de Bartola quen o vestiu de vella, coma as outras veces, aínda que esta vez non ía co paxe baleiro, senón que decidiu levar unha caixa de sardiña. No camiño cruzouse con Dona Maruja, unha mestra de nenas que foi o terror para tres xeracións de cormelás (nalgunha familia chegou a dar clase á avoa, á nai e á filla). Para non levantar sospeitas, decidiu saudala: “Buenos días, Doña Maruja”. E ela contestou, aínda que non coñeceu a aquela muller. Xa na casa estivo acompañando ao cadáver, co pano ben botado para adiante para que ninguén o recoñecese.

Este feito quedou fondamente gravado na memoria popular. Ata tal punto que houbo mulleres que contaban que o viran e que non o recoñeceron, pero que lles chamara a atención aquela muller tan “mal trazada”. Este episodio demostra que a figura de Luís de Armelina adquiriu certo carácter mítico. Porque as que non son familiares de Luís contan que os feitos foron así. Pero a sobriña e as fillas de Luís contan que isto pasou cando Pepa estaba xa moi maliña, cando só lle quedaban días. Damos máis credibilidade ás fontes familiares, e isto tamén fala a favor de Luís, que soubo facer unha axeitada valoración dos riscos. Presentarse no velorio, co vixiado que estivo, sería asinar a súa sentenza de morte.

En 1939 o novo réxime anunciou que quen non tivese delitos de sangue non tiña nada que temer e podía reincorporarse á vida civil. Luís e Ezequiel encargáronse de facer comprobacións de que isto ía ser así no seu caso. Cando obtiveron certas garantías de que non irían por eles, decidiron reincorporarse á vida civil. Ezequiel seguiu atendendo a súa taberna, e tamén saíndo ao mar na súa motoriña. Seguiu sendo unha persoa altruísta e xenerosa, pois foi quen sacou ao mar a moitos rapazotiños de 12 ou 13 anos, para que aprenderan o oficio. Andaba cos rapaces aos tramallos (pintos, maragotas,….) e seguiu facendo isto ata ben entrados os anos sesenta. En política, que saibamos, non se volveu meter.

Luís volveu a rexentar a súa carpintería, na que chegaron a traballar unhas doce persoas a principios dos anos corenta, aparte da cuadrilla de albaneis que tamén tiña contratados. O PCE volveu petar á súa porta en 1945, na reorganización que en Galicia liderou o seu sobriño Adelino Rivas Pombo, e el volveu colaborar. Foi detido, xulgado e condenado a cinco anos de cárcere, e estivo recluído máis de dous anos no penal de Burgos, obtendo o licenciamento definitivo en 1949. Á súa saída de prisión xa era o que se chamaba un militante queimado. Volveu á súa carpintería e xa non tivo máis relación coas sucesivas direccións do PCE en Galicia, pero sempre seguiu sendo un referente dese partido en Corme. Aínda que non puido enlazar co partido á xente que llo pedía, seguiu dando ánimos aos xoves da localidade que empezaron a militar a finais dos anos sesenta.

Máis presión política

Tal era a frustración que tiñan os fascistas por non conseguir coller a Luís, que intentaron facerlle dano atacando ás persoas máis próximas a el, como fixeron coa súa muller Pepa de Bartola. Pero non puideron asañarse moito por esa vía pola súa enfermidade e rápida morte. Foi quizais por iso polo que intentaron atacar a Elvira, a filla de Flora de Bartola, a sobriña á que Luís e Pepa máis querían. As fillas de Elvira tiñan daquela tres e cinco anos. A máis nova era máis sociable, e facía o saúdo fascista ou cantaba o cara al sol cando os de dereitas llo pedían. Pero a máis vella era máis tímida, e cando lle pedían o mesmo, calaba. Como tiñan que acusar a Elvira de algo, dixeron que esas nenas eran “anxos de Deus e testemuñas do Demo”. Que o seu comportamento demostraba ben ás claras que a súa nai non as deixaba saudar nin cantar. Menos mal que unha boa persoa soubo isto e avisou a Elvira, quen esa mesma tarde marchou á Coruña á casa da súa tía Asunción de Bartola. Deste xeito conseguiu parar o proceso, pois os falanxistas locais non tiñan tanta influencia coma para seguir coa causa na Coruña. Unha vez rematada a guerra, Elvira reuniuse de novo co seu home en Pasaxes, onde xa estiveran os dous no tempo da República, e alí viviu ata a súa morte na primavera do 2009, cando só lle faltaban uns meses para facer 98 anos.

Falabamos xa de varias accións que tiñan por obxectivo humillar á xente de esquerdas, e demostrar o poder da de dereitas. Houbo moitos máis actos deste tipo. Para non alongarnos, imos falar só dun que demostra o maioritario rexeitamento da xente da vila ao franquismo, e do empeño desmedido dos falanxistas en dicir “aquí mando eu”. Dende poucos días despois do Golpe de Estado de 1936, os fascistas impuxeron o costume de saudar á romana, dicindo “Salud, camarada” cando se cruzaban con alguén, e a outra persoa tiña a obriga de facer tamén o saúdo dicindo “Salud, Salvador”. Unha vez chegou unha falanxista á Calle nun momento en que había alí bastantes mulleres, porque había peixe a vender. Esta falanxista, que era unha persoa coñecida de todas, fixo o saúdo cara a toda a xente alí congregada, para que todas lle respondesen. Aproveitando que había moita xente, quen máis quen menos todo o mundo se abaixou ou pouco, ou se ocultou detrás de quen tiña diante, pero o caso é que ninguén respondeu ao saúdo. A falanxista marchou de alí toda cabreada, e ao anaco volveu co Pinero, un home de fóra da vila, que chegara en tempo da República para traballar nunha fábrica. O Pinero pasou algúns apuros económicos á súa chegada, e puido superalos grazas á caridade dalgunha xente humilde. Pero despois do Golpe de Estado, fíxose amigo dos ricos, dos falanxistas, para medrar persoalmente, chegando a acusar a algunha xente de esquerdas. E por suposto aproveitaba a máis mínima oportunidade para demostrar o seu poder. Pois O Pinero chegou aquel día á Calle e púxose a controlar unha por unha a todas as mulleres que alí estaban, algunha das cales foran quen lle axudaran só un par de anos antes. E non parou ata que non puxo a toda a praza facendo o saúdo.

Agochados insubmisos

Falamos hai xa un anaco dos agochados que houbo. E non queremos facer aquí un censo exhaustivo de todos. Houbo algún máis que non imos mencionar por non alongarnos. Pero non queremos deixar de nomear ao mozo de Luísa da Mantiñana. E a Calixto, gaiteiro e líder do cuarteto Os Marabillas de Corme. Porque eles foron un precedente do antimilitarismo. Cada un deles permaneceu agochado na casa os tres anos que durou a guerra pero non porque estivesen ameazados de morte, senón porque non quixeron presentarse cando mobilizaron a súa quinta. Para que o seu plan non se frustrase, contaron co importantísimo apoio das súas compañeiras, que non só tiveron que despistar en máis dunha ocasión a quen os buscaba, senón que tiveron que traballar arreo para poder ir vivindo nunha casa na que o home tivo que estar tres anos sen aportar un patacón.

Ramona, a muller de Calixto, pasou eses anos dicindo que non sabía onde estaba o seu home, e facendo alpargatas a quen llas encargaba. Claro que Calixto, que estaba agochado dentro da casa, tamén as facía, pois este foi o traballo que tiveron os dous para poder ir vivindo con moitas estreiteces. Moitas informantes contan que Calixto estivo agochado só porque non quixo ir á guerra. Aínda que quizais o seu agocho puido ser tamén debido a que era un home de esquerdas. Ou tamén a que Calixto era irmán de Fernando de Tella, aquel que foi asasinado logo de intentar agocharse nun furado con carbón vexetal incandescente.

O que non parece que tivera ningunha motivación partidaria, senón que o seu agocho foi un acto de insubmisión pacifista, foi o mozo de Luísa da Mantiñana. Luísa e mais el viviron con moitas privacións aqueles tres anos, nunha casiña pequena da Paxariña. A casa era tan humilde que pasaba un rego de auga polo chan, polo medio e medio da casa. É fácil imaxinar o frío e a humidade que habería alí no inverno. Non é de estrañar que cando rematou a guerra marcharan os dous a Pasaia, a buscar un mellor porvir.

Pasaia

Este porto euskaldún foi o máis importante polo de atracción migratoria para os e as cormeláns no tempo da II República. Arredor do ano 1920 os armadores donostiarras deciden trasladar a Pasaia a frota pesqueira de arrastre. Un dos principais promotores daquela decisión foi o armador Francisco Andonaegi, quen á vista do notable aumento de oferta laboral asociada aos traslado, veu persoalmente aos portos de Corme, Corrubedo, Ribeira e A Pobra para contratar directamente un importante grupo de mariñeiros. A partir de aquí, o efecto chamada non parou de funcionar ata ben entrados os anos corenta.

Nos anos trinta, o número de cormeláns asentados alí era xa moi importante. E tamén o era o nivel de afiliación sindical, que se repartía entre UGT e CNT. Foron aqueles uns anos de moito traballo e tamén de moita reivindicación laboral. Anos nos que os galegos alí radicados botaron por terra todos eses prexuízos que nos cualifican como acomodaticios e dóciles, nada reivindicativos. Naquela sociedade industrial, os postos de traballo relacionados co mar estaban ocupados case exclusivamente por galegos. Foron os nosos paisanos, patróns e mariñeiros unidos, quen conseguiron moi importantes melloras laborais xa en 1931. Non foi fácil. Houbo folgas e mesmo manifestacións promovidas e protagonizadas por mulleres. E cruentos enfrontamentos coas forzas gobernamentais, nos que o cormelán Manuel de Balbina, entre outros, resultou ferido de bala. Pero despois da reivindicación veu a negociación, na que tomou parte entre outros o cormelán Manuel Cousillas. Nela conseguiron o descanso de 48 horas para os barcos que faenaban no Gran Sol e un importante aumento de soldo.

Aquela era unha sociedade civil ben estruturada. Por iso, a resposta que deu ante o golpe militar foi ben distinta da que se deu aquí. O pobo tomou as rúas e os fascistas tiveron que recluírse no edificio que hoxe é sede do Concello de Donosti, no Hotel María Cristina e nun par de edificios máis. Un grupo de militantes da CNT, ocultos no pesqueiro Lina, abordaron por sorpresa ao torpedeiro T3 en Pasaia, fixéronse co seu mando e fondeárono na baía da Concha. Dende alí empezaron a bombardear os edificios onde se recluían os partidarios do golpe militar. Logo dunhas horas de resistencia, os sediciosos rendéronse, manténdose así Gipuzkoa no bando leal.

Esta situación só durou unhas semanas. Tristemente, a lóxica da razón acabou dobregada pola lóxica militar. O exército do pobo, organizado con urxencia e sen adestramento, non puido conter ás columnas fascistas que avanzaban dende Navarra. Primeiro caeu Irún, batalla na que resultou ferido o cormelán José de Rey, e días despois caeu Pasaia.

Pero case ninguén quedou esperando aos fascistas. Pasaia foi desaloxado por mar, en pesqueiros que saíron cheos de xente para Bilbao. Máis que adiantar o desaloxo, a xente esperou ata o último momento. O barco patroneado polo cormelán Torrado levaba a ponte de mando forrada con algodón, para protexerse das balas dos fascistas, que estaban xa chegando polo Leste.

En Bilbao, a resistencia organizouse mellor. Creáronse cuarteis de instrución, para formar minimamente aos soldados antes de envialos á fronte. A presencia galega foi tan importante, que unha compañía foi chamada Batallón Celta, e nela integráronse un bo número de cormeláns. Defendendo as posicións republicanas na Fronte do Norte, as tropas republicanas retrocedían, pero nunca deixaron de loitar. Sabendo como foi a guerra Civil en Galicia, reconforta pensar que moitos cormeláns loitaron durante meses para defender as posicións republicanas na costa cantábrica.

A Coruña

Fómonos primeiro a Pasaxes porque no 36 había alí moita xente da nosa vila. Pero na Coruña tamén había xente de Corme que protagonizou accións dignas de salientar.

De entre todos os cormeláns residentes na cidade, pode que o sindicalista máis destacado fora Manuel de Mourelle. Manuel estaba afiliado no tempo da II República ao Despertar Marítimo, sindicato pertencente á CNT, e nel foi elixido vocal dos mariñeiros. Aparte disto, outro feito que demostra a facilidade que tiña Manuel para conectar cos traballadores e traballadoras foi a boa impresión que deu aos seus veciños ao intervir nun mitin no Sindicato El Despertar, en Corme.

No Golpe de Estado de xullo de 1936, Manuel foi un dos que participaron, fusil en man, na resistencia aos golpistas na Coruña. Hai testemuñas que o sitúan con esa arma no tellado da sede central do Banco Pastor.

Cando a cidade caeu en mans inimigas, Manuel foi para Corme, e estivo alí agochado unha breve tempada. Aínda que a maior parte do tempo estivo oculto na Coruña, no Monte de San Pedro e nalgún outro lugar. É moi probable que non se limitara só a estar oculto. Nos primeiros meses da guerra, un grupo de afiliados e afiliadas ao Despertar Marítimo, liderados por Manuel Montes, organizaron unha rede de fugas por mar. Estas fugas realizábanse en barcos que burlaban a vixilancia portuaria finxindo que saían pescar. Pero levaban as adegas cargadas de xente, basicamente homes en idade de participar na guerra. Outras veces, o barco saía do porto só coa tripulación, e o resto da xente embarcaba nas inmediacións do Portiño, fóra xa da Ría da Coruña. En calquera caso, o barco navegaba ata o porto de Xixón, onde os soldados se incorporaban ao exército leal. Ou ata Francia, dende onde os soldados cruzaban a Cataluña para incorporarse.

Manuel de Mourelle non foi un simple usuario desta rede de fugas por mar, senón que colaborou na súa organización. Isto é o que se conclúe vendo a causa 84 de 1936, na que o xulgaron por estes feitos. Nela quedou reflectido tamén que Manuel marchou da Coruña no pesqueiro Sagrado Corazón de Jesús o 4 de outubro de 1936. Ao chegar a Xixón incorporouse ao Batallón Galicia, e combateu con el nas frontes de Oviedo, León e Santander, ata a caída da fronte do Norte.

Outro cormelán que estaba na Coruña e que intentou evadirse usando a rede de fugas por mar foi Alejandro Dopico Saleta, curmán de Virtudes, a organizadora de comparsas da que falamos no comezo do artigo. Alejandro era militante da CNT. Era tamén unha persoa moi responsable para a súa idade. El era o que se encargaba das tarefas da casa e do coidado dos seus irmáns máis novos, porque a súa nai traballaba fóra.

Tivo moi mala sorte, porque a fuga por mar na que el quixo participar fóiselle da man aos organizadores. A fuxida ía ter lugar o 3 de marzo de 1937 en dous barcos chamados Generoso e José Linares, alcumados Os Miguelíns. Os que se fugaban debían coller estes barcos no Portiño. Pero algúns dos participantes cometeron a imprudencia de convocar a demasiada xente. Foi quizais por isto que a información chegou ás forzas gobernamentais, que frustraron o embarque e detiveron a moita xente. Alejandro foi detido, sentenciado á pena capital e fusilado no Campo da Rata, cando acababa de facer 20 anos.

Os irmáns Andrés e Adelino Rivas Pombo, eran naturais de Corme aínda que residían na Coruña nestes anos, e eran sobriños de Pepa de Bartola e de Luís de Armelina. Alejandro era quizais o seu máis íntimo amigo, e quedaron os dous consternados polo seu asasinato. Os dous eran de esquerdas, próximos ideoloxicamente ao seu tío Luís. Tras a morte de Alejandro. Andrés tivo medo e presentouse voluntario no exército franquista. Pero logo, a pesares de que estaba exento de incorporarse á fronte, airado polas desavinzas ideolóxicas coa súa nai, que era persoa de dereitas, presentouse voluntario á fronte e morreu en combate.

En canto a Adelino, atendendo ás testemuñas orais é difícil saber onde estaba en xullo do 36. Pero outras informacións indican que estaba facendo a mili en Madrid, no Ministerio de Mariña. Estivo, pois, integrado dende o principio no exército leal. Nel exerceu de comisario político, pois a esas alturas xa era militante do PCE. Cando caeu a fronte de Cataluña cruzou os Pirineos e estivo retido en 2 campos de concentración franceses, ata que conseguiu embarcar para Chile. Alí refixo a súa vida, tivo muller e un fillo. Pero cando o PCE lle pediu que volvera ao interior, deixou todo e volveu clandestino a Galicia en 1944. En 1945 e comezos de 1946 liderou a reorganización do PCE en Galicia, impulsando a creación de células en moitos lugares de Galicia. Unha delas creouse en Corme grazas á participación do seu tío Luís de Armelina, como xa dixemos. Ao longo de 1946, chegaron Gayoso e Seoane a Galicia, e desprazaron a Adelino da dirección. Este incorporouse á Guerrilla, e acabou morrendo nos montes de Albagueira-Arabexo-Tordoia polos disparos da Garda Civil na primavera de 1947.

Outro cormelán que residía na Coruña en xullo de 1936 era José de Felisa, a ama de cría da Comparsa da Familia Rica da que falamos no comezo desta narración. José traballara con Luís Ferro na carpintaría, sendo quizais esa unha etapa clave na forxa da súa ideoloxía. En xullo de 1936, José escapou da súa casa do Camiño Novo e ocultouse nos montes próximos nos primeiros días posteriores ao Golpe. Despois optou por volver, presentouse voluntario e incorporouse así ao exército franquista. Pero o plan que tiña non era, nin moito menos, colaborar na vitoria fascista, así que solicitou ser enviado á primeira liña da fronte. Unha vez alí, destinado na fronte de Teruel, aproveitou que o mandaron ao río a por auga para desertar e pasarse ao Exército Republicano. Con el loitou en diferentes frontes, aguantando en España ata as últimas horas da República, nas que colleu un barco que o levou dende Alacante ao Norte de África. Alí caeu despois baixo dominio nazi, e traballou na construción do tren Transahariano. Unha vez liberado o Norte de África, José mantivo alí a súa residencia ata que, xa de vello, volveu para A Coruña, onde morreu nos anos noventa.

Epílogo

Empezamos esta narración falando da comparsa que no tempo da II República imitaba cos seus disfraces a unha familia rica cun bebé no carriño. Eliximos esa comparsa porque nela participaron os mozos das quintas mobilizadas na guerra.

Repasando, a xeito de resume, a biografía de guerra de cada un dos membros desa comparsa, vemos que a Julio do Pintor, que na comparsa ía disfrazado de bebé, prendérono, fusilárono unha primeira vez, non morreu desa, volveron a prendelo e matárono no segundo intento. José de Felisa, que ía disfrazado de ama de cría, loitou na guerra ata o último momento e botou logo case toda a súa vida exiliado no Norte de África. De Genaro da Gallega, o pai da criatura, só sabemos que en xullo do 36 vivía en Carballo, e que para salvar o pelello tivo que escapar no teito dun ómnibus de liña, oculto baixo unhas lonas. En canto a Andrés de Peregrina, a nai, foi mobilizado polo Exército Franquista e morreu na fronte de batalla.

Tampouco conseguimos ata agora identificar a máis participantes naquela comparsa. Pero cremos que estes catro son ben representativos da dureza das situacións vividas por estas xeracións.

***

Escrito para a Troita Armada en 2009, revisado en 2019.

***

Para escribir este relato tiven que revisar as notas do que me contaron:

– Alfredo Souto Amarelle o 23 de setembro de 2007.

– Amalia de Muros o 16 de agosto de 2007

– Aurita de Moliño o 17 de novembro de 2007, o 28 de decembro de 2007 e o 7 de agosto de 2009.

– Dionisio Pereira o 23 de febreiro de 2006

– Elvira de Flora o 29 de maio de 2005, o 30 de setembro de 2005, o 8 de xaneiro de 2006, o 29 de maio de 2006, o 13 de decembro de 2007 e o 21 de decembro de 2007.

– José de Rey un día de xullo de 2006, o 2 de febreiro de 2007 e o 27 de xuño de 2007.

– Isabelita de Dª María o 10 de xullo de 2005 e agosto de 2005.

– Loli e Mili Carmen Ferro o 22 de agosto de 2005.

– Manola de Elvira o 21 de agosto de 2007 e o 3 de setembro de 2008.

– Manolo de Rey o 24 de abril de 2008.

– Moncho de Grisalda o 9 de agosto de 2008.

– Natalia da Cuca o 7 de agosto de 2007 e o 26 de agosto de 2009.

– Pepita de Alejandrina o 31 de agosto de 2007

– Quico Cruz, data sen determinar.

– Rosa do Roxo o 2 de agosto de 2006 e o 6 de abril de 2008.

– Serafín Mourelle o 23 de febreiro de 2006 e un día de novembro do 2006.

– Teresa de Alejandrina o 30 de agosto do 2006.

– Teresa de Grisalda o 24 de xaneiro de 1995.

– Teresa e Pepe de Mourelle o 10 de agosto de 2006, o 15 de outubro de 2006, o 2 de abril de 2007 e o 2 de xaneiro do 2008

O que me contaron outras e outros tamén está incluído no relato, pero non me fixo falta revisalo.